Choroby cywilizacyjne – jaki mają związek z odżywianiem?

Nowe technologie, osiągnięcia w dziedzinie medycyny, wynalazki – to tylko niektóre z korzyści, jakie przyniósł za sobą postęp cywilizacyjny, ale czy ten nabierający coraz większego tempa proces może także wiązać się z zagrożeniami?

Niestety tak. Mowa tutaj o chorobach cywilizacyjnych mających bezpośredni związek z intensywną urbanizacją, trwającym uprzemysłowieniem i degradacją środowiska, a więc zjawiskami będącymi częścią wspomnianego postępu. Dynamiczne zmiany nie zawsze sprzyjają człowiekowi, a te których obecnie jesteśmy obserwatorami i jednocześnie uczestnikami mają wymierny wpływ na nasze zdrowie. Choroby, na jakie jesteśmy zatem narażeni nie z uwagi na ryzyko zakażenia się, a szybki rozwój cywilizacji to głównie:

• nadwaga i otyłość,
• choroby serca i układu sercowo-naczyniowego, w tym miażdżyca i nadciśnienie tętnicze,
• cukrzyca typu 2,
• niektóre rodzaje nowotworów.

Nie jesteśmy jednak biernymi ofiarami schorzeń cywilizacyjnych, gdyż stajemy się nimi również w konsekwencji naszego codziennego stylu życia, którego znakiem rozpoznawczym we współczesnym świecie jest m.in. stres, pośpiech, niska aktywność fizyczna, nałogi a także nieprawidłowa dieta, na której się skupimy. Artykuł ten został poświęcony odżywianiu, jako zagadnieniu mającemu kluczowe znaczenie w kontekście wskazanych chorób cywilizacyjnych. Pamiętajmy, że nieodpowiednia (niedoborowa, nadmiarowa, monotonna) dieta może być przyczyną ponad 80 różnych chorób, wobec czego ważne jest zwiększanie swojej świadomości w  tym temacie.

Nadwaga i otyłość

Kto z nas nie narzekał na brak czasu? Deficyt ten w konsekwencji przekłada się niejednokrotnie na nieregularne posiłki, spożywanie szybkiej do przygotowania, a co za tym idzie nadmiernie przetworzonej żywności oraz przyjmowania produktów obfitujących w cukry proste i tłuszcze nasycone. Takie nawyki żywieniowe to prosta droga do  nadwagi, a następnie otyłości, które uznawane są za chorobę cywilizacyjną o zasięgu światowym.

Nadwaga i otyłość to jednak także problem polskiego społeczeństwa. Wg raportu OECD[1] Health Policy Studies, The Heavy Burden of Obesity, The Economics of Prevention Polska należy do krajów o najwyższym wskaźniku skrócenia życia z powodu chorób, do których w bardzo dużym stopniu przyczynia się nadwaga i otyłość.  Szacuje się, że do 2050 roku przewidywany czas życia w Polsce obniży się o blisko 4 lata (3,9 roku)[2]. Jednocześnie, wyniki Krajowego badania sposobu żywienia i stanu odżywienia polskiej populacji[3], przeprowadzonego przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny – Państwowy Instytut Badawczy wskazują na to, że sposób żywienia i stan odżywiania często odbiega od zaleceń i zwiększa ryzyko rozwoju nadwagi i otyłości oraz innych przewlekłych chorób niezakaźnych.

Wśród głównych przyczyn żywieniowych nadwagi i otyłości należy wymienić:

• dodatni bilans energetyczny czyli nadwyżka spożywanych kalorii nad wydatkiem energetycznym,
• nieodpowiednią dietę (m.in. nadmierne spożycie żywności przetworzonej, niewystarczająca podaż błonnika pokarmowego, nieprawidłowy rozkład i jakość poszczególnych makroskładników w diecie, niska jakość spożywanej żywności, niewłaściwa obróbka termiczna),
• niewystarczającą podaż płynów.

Nadciśnienie tętnicze i miażdżyca

Swoistym cichym zabójcą jest z kolei nadciśnienie tętnicze, które w początkowym stadium może nie dawać żadnych niepokojących objawów, a nieleczone może prowadzić m.in. do udarów, choroby niedokrwiennej serca, niewydolności serca i nerek.

Do chorób układu krążenia należy również miażdżyca, która jest przewlekłą chorobą zapalną tętnic i polega na odkładaniu w wewnętrznych warstwach ścian naczyń tętniczych blaszek miażdżycowych. Te w konsekwencji zmniejszają światło naczynia i znacznie utrudniają przepływ krwi, co może prowadzić do niebezpiecznych powikłań związanych z całkowitym zablokowaniem przepływu krwi przez określone naczynia krwionośne.

Podobnie, jak w przypadku poprzednich schorzeń i dla tych chorób cywilizacyjnych nie bez znaczenia pozostaje prowadzony przez nas tryb życia, w tym nieprawidłowa dieta bogata w tłuszcze nasycone i nadmierną ilość sodu. Innymi czynnikami zwiększającymi ryzyko i tym samym podnoszącymi prawdopodobieństwo wystąpienia nadciśnienia i miażdżycy są: otyłość, niewystarczająca ilość ruchu, przewlekły stres, nieprawidłowa tolerancja glukozy oraz czynniki genetyczne.

Cukrzyca

Cukrzyca – nazywana też pierwszą niezakaźną epidemią na świecie – jest jedną z najczęściej występujących chorób przewlekłych, która stanowi ogromny problem zdrowotny i ekonomiczny wielu krajów.

Cukrzyca należy do grupy chorób metabolicznych, której objawy charakteryzują się podwyższonym stężeniem glukozy we krwi. Niedobór glukozy wynika z zaburzeń w wydzielaniu insuliny (hormonu) przez trzustkę lub jej niepoprawnym działaniem. Najczęściej odnotowywanym typem zachorowania jest cukrzyca typu II czyli tzw. cukrzyca insulinoniezależna. W jej przypadku, przyczyną zwiększonego stężenia glukozy we krwi nie jest brak insuliny, lecz niewłaściwe działanie insuliny, czyli tzw. insulinooporność. Jest to stan, w którym organizm wykazuje obniżoną wrażliwość na insulinę. Najczęściej cukrzycy typu 2 towarzyszą dwie wcześniej opisane choroby cywilizacyjne, tj. otyłość i nadciśnienie tętnicze, które  dotykaj około 80-85% wszystkich chorych. Nie zdziwi zatem nikogo, że wśród głównych przyczyn wystąpienia cukrzycy wymieniane są:

• brak aktywności fizycznej,
• nieprawidłowe nawyki żywieniowe,
• nadmierne spożywanie alkoholu,
• palenie papierosów,
• niewystarczająca ilość oraz niska higiena snu,
• życie w ciągłym stresie.

Według szacunków Narodowego Funduszu Zdrowia, aktualnie w Polsce na cukrzycę choruje około 3 mln osób[4], w tym około 90% przypadków dotyczy cukrzycy typu 2. Jednocześnie prognozy przewidują, że w najbliższych 15 – 20 latach liczba chorych na cukrzycę w Polsce ulegnie podwojeniu[5].

Choroby nowotworowe

Choroby nowotworowe w Polsce stanowią drugą przyczynę zgonów, przy czym szacuje się, że w niedalekiej przyszłości nowotwory złośliwe będą stanowić pierwszą przyczynę zgonów osób przed 65 rokiem życia (zarówno wśród mężczyzn jak i wśród kobiet).[6] Na przyrost liczby zachorowań i zgonów na nowotwory złośliwe w Polsce w ostatnim półwieczu mają wpływ zarówno starzenie się społeczeństwa, jak również częste narażania na czynniki rakotwórcze, przede wszystkim związane ze stylem życia.

Nowotwór to grupa chorób, w których komórki organizmu dzielą się w sposób niekontrolowany przez organizm, a nowo powstałe komórki nowotworowe nie różnicują się w typowe komórki tkanki.

Odpowiednia oraz właściwie dobrana dieta odgrywa istotną rolę w prewencji chorób nowotworowych, a także może wpłynąć na spowolnienie postępu choroby oraz złagodzić jej przebieg. Według Krajowego Rejestru Nowotworów niewłaściwa dieta stanowi przyczynę blisko 30 proc. nowotworów[7] i jest drugim po paleniu tytoniu elementem mającym duży wpływ na ryzyko wystąpienia tej choroby.

Na koniec jest jednak dobra informacja, gdyż zapadalność i umieralność na choroby dietozależne można zmniejszyć dzięki zmianie nawyków żywieniowych, regularnej aktywność fizycznej i rezygnacji z palenia tytoniu. Rekomendacje Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) oraz innych towarzystw naukowych w zakresie profilaktyki oraz leczenia dietetycznego w poszczególnych jednostkach chorobowych obejmują następujące elementy:

• zachowanie właściwej proporcji makroskładników, błonnika pokarmowego, witamin i składników mineralnych;
• dostosowaniu ilości spożytej energii do rzeczywistych potrzeb człowieka z uwzględnieniem jego wieku, płci, stanu fizjologicznego i aktywności fizycznej.

Nie bez znaczenia jest także zwracanie uwagi na skład diety i jej kaloryczność, źródło pochodzenia żywności oraz sposób jej obróbki i przechowywania.

W świcie obfitującym w różnego rodzaju diety warto zwrócić uwagę na kilka poniższych strategii żywieniowych, które mają znaczenie w leczeniu chorób dietozależnych:

• Dieta DASH (ang. Dietary Approaches to Stop Hypertension) – dieta, która ukierunkowana jest na redukcję sodu. Jest rekomendowana i zapobieganiu i leczeniu cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego oraz chorób sercowo naczyniowych.
• Dieta śródziemnomorska – dieta bogata w błonnik pokarmowy, jedno i wielonienasycone kwasy tłuszczowe oraz witaminy i przeciwutleniacze.
• Dieta z niskim indeksem glikemicznym – dieta rekomendowana dla osób chorych na cukrzycę oraz osób, które zmagają się z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej np. z insulinoopornością.

Postęp cywilizacji ma być drogą do dobrobytu i szczęścia, a zatem dbajmy o swój codzienny styl życia, w tym o zdrową dietę podejmując świadome wybory, aby móc cieszyć się jak najdłużej tym, co postęp przynosi nam najlepszego.

Artykuł przygotowany w ramach projektu „Jedz świadomie” WomenUp

Ideą realizowanego projektu jest promowanie zdrowego odżywiania oraz kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych mających wpływ na poprawę jakości życia codziennego.

[1] Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Cooperation and Development – OECD)

[2] The Heavy Burden of Obesity : The Economics of Prevention | OECD iLibrary (oecd-ilibrary.org)

[3] Krajowe badanie sposobu żywienia i stanu odżywienia populacji polskiej – Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Wąbrzeźnie – Portal Gov.pl (www.gov.pl)

[4] Cukrzyca (nfz.gov.pl)

[5] Cukrzyca | Ministerstwo Zdrowia (mz.gov.pl)

[6] http://onkologia.org.pl/nowotwory-zlosliwe-ogolem-2/

[7] Dieta | KRN (onkologia.org.pl)