Pszczoła – najlepszy przyjaciel człowieka

1/12 łyżeczki – tyle miodu produkuje pszczoła w ciągu całego swojego życia. Te błonkoskrzydłe owady potrafią zapracować się na śmierć. Odosobnione giną – nie z głodu czy chłodu, ale z samotności. Pszczoła to wyjątkowy owad nie tylko pod względem polskiej ortografii… Ekonomiści obliczyli, że produkty będące efektem zapylania przez pszczoły stanowią wartość od 235 mld dolarów do nawet pół tryliona dolarów (Raport IPBES, 2019).

Pszczołom zawdzięczamy nie tylko miód

100 gatunków roślin uprawnych zapewnia około 90 procent żywności na całym świecie. Jednocześnie 75 z nich wymaga zapylania przez pszczoły. Ciężkiej pracy pszczół zawdzięczamy istnienie niemal 4 tysięcy odmian warzyw. Pamiętajmy, że rośliny stanowią żywność nie tylko dla nas ludzi, ale także dla zwierząt, w tym hodowlanych. Można więc uznać, że pszczoły pośrednio przyczyniają się do produkcji mleka czy mięsa.

Pożywienie to nie jedyne co zawdzięczamy pszczołom. Nie zapominajmy o właściwościach leczniczych zarówno miodu jak i zapylanych przez nie roślin. Pszczoły produkują propolis, potocznie nazywany pszczelim kitem. Jest to substancja wytwarzana w celu uszczelnienia ula. Błonkoskrzydłe wykorzystują kit do przytwierdzania plastra miodu do ścian oraz do balsamowania „nieproszonych gości”, którzy wtargnęli do ula. Propolis to stosowany od wieków środek leczniczy – mieszanka drzew, krzewów i wydzielin gruczołów pszczelich. Skład kitu zależy m.in. od roślin z jakich pszczoły zbierają pyłek. Propolis ma działanie przeciwzapalne i bakteriobójcze. Stosowane jest przy przeziębieniu, ale także w leczeniu oparzeń, gdyż pszczeli kit przyspiesza gojenie ran. Leczniczo wykorzystuje się również pyłek kwiatowy, pszczele mleczko oraz pierzgę (pokarm pszczół wytwarzany w środku ula, mieszanka pyłku, śliny owada i miodu). Propolis wspomaga także leczenie nowotworu. Bromatolodzy z Białegostoku odkryli, że hamuje rozwój glejaka. Naukowcy potwierdził hamujący wpływ propolisu oraz miodu pszczelego na komórki glejaka wielopostaciowego linii U-87 MG, także w obecności temozolomidu – leku stosowanego w chemioterapii.

Królowa może być tylko jedna

W Polsce mamy ponad czterysta gatunków pszczół, ale tylko jedna wytwarza miód i żyje pod nadzorem – to pszczoła miodna. Według Instytutu Ogrodnictwa w 2019 roku nasz kraj zamieszkiwało 1,68 mln pszczelich rodzin. Rodzina, czyli ul to społeczeństwo składające się z królowej matki, robotnic (samice) i trutni (samce).  Te błonkoskrzydłe owady przechodzą przeobrażenie zupełne. Z jaj przeistaczają się w poczwarkę, a dopiero później w postać dorosłą. Matka i robotnice są diploidalne, a to, jaką rolę będą pełniły w ulu zależy od tego, czym są karmione. Robotnice odżywiane są przez 3 dni, królową karmi się pszczelim mleczkiem do momentu przeistoczenia w poczwarkę. Z niezapłodnionych jaj wylęgną się samce, czyli trutnie pszczele. Matka pszczela wygryza się po 16 dniach, pszczoła robotnica po 21 dniach, a truteń aż po 24 dniach. Przy czym królowa matka – może być tylko jedna. Dlatego pierwsza wylęgła matka zabija pozostałe. Po osiągnięciu dojrzałości (ok. 6 dnia) odbywa lot godowy, a następnie wraca do gniazda i zajmuje miejsce starej matki, która wcześniej opuściła gniazdo i odleciała z częścią robotnic na poszukiwanie nowego gniazda w procesie zwanym rójką.

Ustrój polityczny ula

Co ciekawe, to jak określano ustrój panujący w ulu zależało od czasów w jakich żyli ludzie i panującego ówcześnie ustroju politycznego danego państwa. Starożytni Egipcjanie w królowej matce widzieli faraona, a w reszcie pszczół niewolników. Platon nazwał trutni – arystokratami. W starożytnym Rzymie królową pszczół opisywano jako cezara. Natomiast Szekspir w „Henryku V” opisał ul jako monarchię. Francuzi w XVII wieku uważali, że ul odwzorowuje system feudalny, a nieco później Lew Tołstoj w „Historii ula z łubianym daszkiem” wykorzystał przykład pszczół do opkazania zwyrodnień ustroju monarchistycznego oraz społeczeństwa oszukiwanego i grabionego przez trutnie. W XX wieku ul stanowił przenośnię ustroju komunistycznego – ceną za utratę indywidualizmu miał być dobrobyt całego społeczeństwa. Również w obecnych czasach wykorzystujemy ul jako przenośnię i np. pokazujemy królową matkę jako managera zespołu.

Podział zadań

Podział ról w ulu jest prosty. Zadaniem królowej jest składanie jaj. Pszczela matka ma za zadanie zapewnia ciągłość rodziny. Wyobraźcie sobie, że w ciągu jednego roku składa do dwustu tysięcy jaj. W jej zapłodnieniu bierze udział wiele trutni, które nota bene do tego zostały stworzone i jest to ich jedynym życiowym zadaniem. Lot godowy odbywa się w wiosenny, bezwietrzny dzień, z reguły między godz. 12 a 18. Matka wabi trutnie specjalnym zapachem, który posiadają wydzielane przez nią feromony (wyczuwalne dla trutni z odległości około 100 m). Matka kopuluje w powietrzu. Trutnie bezpośrednio po akcie umierają z powodu wyrwania aparatu kopulacyjnego po zakończonej kopulacji.

Matka jak na królową przystało jest dobrze zaopiekowana przez pszczoły robotnice. Do ich obowiązków wobec matki należy karmienie, sprzątanie jej odchodów, a nawet trawienie za nią, gdyż królowe nie mają gruczołów, których używają robotnice do trawienia pokarmu. Królowa żyje od 3 do 5 lat w tym czasie cały czas wytwarza jajeczka.

Robotnice to najliczniejsza grupa pszczół w ulu. W jednej może być ich nawet 80 tys. I tak naprawdę to na nich spoczywa obowiązek utrzymania rodziny. Pełnią różne role – jedne sprzątają, inne karmią larwy, jeszcze inne strzegą ula, większość jednak zbiera pył i nektar. Robotnice letnie i wiosenne żyją do 40 dni. Jesienne mogą żyć nawet 9 miesięcy.

I w końcu – trutnie – tak często uważane za mało pożyteczne. I chociaż rzeczywiście nie mają wielu obowiązków to są niezastąpione, gdyż to dzięki nim ul wzbogaca się o kolejne pszczoły. Trzeba przyznać, że pszczoły robotnice traktują ich delikatnie mówiąc zadaniowo i gdy te zrobią swoje – zimą wypędzają je z ula. Trutnie żyją około 3 miesięcy.

Królowa matka i robotnice zimują w ulu, dlatego rój może istnieć nawet kilka lat. Na zimę pszczoły kłębią się w ulu, jedzą zebrane latem zapasy i ogrzewają nawzajem machając skrzydełkami. Wielkość roju określa się w kilogramach. Silny rój to 3 kg pszczół, średni to około 2 kg, słaby- około 1 kg.

Pszczoły – dobra inwestycja

W 2019 r. produkcja miodu w Polsce wyniosła 18,1 tys. ton, czyli o ponad 4 tys. ton (ok. 18%) mniej niż w 2018 r. Optymistycznym akcentem jest rosnąca świadomość roli pszczół w przyrodzie.

Statystycznie od jednej rodziny pszczelej, pszczelarz odbiera 15-20 kg miodu. Do wytworzenia 1 kg miodu, pszczoły muszą odwiedzić nawet kilka milionów kwiatów, przemierzy łącznie aż 150 000 km. Te liczby dają obraz tego, jak wiele pszczół jest potrzebnych byśmy mogli cieszyć się żywnością i miodem na sklepowych półkach. Dlatego tak ważne są inicjatywy mające na celu podkreślanie roli tych owadów w ekosystemie. Coraz więcej instytucji otwiera pasieki na dachach miejskich biurowców. Pszczoły hodowane przez Bank BNP Paribas, który był jednym z prekursorów tej idei, pod czujnym okiem Pszczelarium – opiekuna pasieki, wyprodukowały w 2019 roku 270 kg miodu, czyli o 60 kg więcej niż w ciągu poprzednich 12 miesięcy. W 2020 roku wyprodukowały już 170 kg miodu. Takie różnice wynikają głównie z uwarunkowań pogodowych i kondycji pszczół.

Po Warszawie i Rudzie Śląskiej, przyszła pora na Kraków – tam, w budynku BNP Paribas przy ul. Armii Krajowej 28 przeznaczymy kolejny dach Banku, by stał się domem dla pszczelej rodziny. Wiosną ule stanęły też na tarasie biurowca Arval Service Lease Polska – członka grupy kapitałowej BNP Paribas. Łącznie w 2019 roku pszczoły miodne Banku wyprodukowały 270  kilogramów miodu, w tym miód kasztanowcowo-klonowy.  To zasługa prawie pół miliona pszczół z 9 uli.

Kilka ciekawostek o pszczołach

• Pszczoły nie rozpoznają koloru czerwonego.
• Powiedzenie „ciepło jak w ulu” wzięło się stąd, że kiedy matka składa jaja – pszczoły utrzymują stałą temperaturę w gnieździe ok.35 st. C niezależnie od temperatury zewnętrznej.
• W Londynie została zbudowana pierwsza na świecie autostrada dla pszczół. To prawie 12 km odcinek wysadzany kwiatami.
• Pszczoły porozumiewają się za pomocą tańca i dźwięków wydawanych skrzydełkami. Tańcząc pszczoła informuję resztę pszczół o odległości w jakiej znajduje się znalezione przez nią źródło pyłku. Koło – oznacza, że pożytek znajduje się blisko, półksiężyc, że w odległości od 10 do 40 metrów od ula, kiedy pszczoła „kręci” ósemki znaczy to, że po pyłek trzeba lecieć nieco dalej. Figury określają jednocześnie w którym kierunku względem słońca trzeba lecieć do pożytku, a także o tym jaki jest stopień trudności dotarcia do niego.
• Pszczoły posiadają trzy pary odnóży. Na trzeciej parze nóg znajdują się specjalne koszyczki, w których pszczoły przenoszą pyłek.
• Tańcem, pszczoła sygnalizuje znalezienie nowego źródła przybytku, odpowiednim ruchem określa jego odległość. Gdy zatacza koło, pożytek znajduje się blisko, półksiężyc -pożytek w odległości 10-40 m, ósemki – jeszcze większa odległość źródła pożytku. Rodzaj tych figur tanecznych informuje również pozostałe pszczoły o położeniu pożytku względem słońca a także o skali trudności przedsięwzięcia.
• Przeciętny zasięg lotu pszczoły to 3 km. Maksymalnie może wynosić nawet ponad 10 km.
• Według mitologii egipskiej pszczoły to łzy boga Ra (bóg słońca) z których powstała ludzkość.
• Koran określa pszczoły jako owady święte. Dla średniowiecznych chrześcijan żądło symbolizowało słuszną karę.
• Termin “miodowy miesiąc” wywodzi się ze starożytnych obrzędów. Wówczas miód bardzo często gościł na weselnych stołach. Ponieważ miód ma korzystne właściwości był on porównywany do czarodziejstwa – przyjęto zatem, że pierwszy miesiąc państwo młodzi musieli koniecznie jeść miód i pić miodowe napoje.